सिंहगडाच्या पायथ्याशी वसलेले कोंढणपूरचे तुकाई देवी मंदिर – परंपरा, इतिहास आणि श्रद्धेचा संगम

दि. 24 खेड शिवापूर :- पुणे जिल्ह्यातील हवेली तालुक्यातील कोंढणपूर गावामध्ये उभे असलेले तुकाई देवी मंदिर हे धार्मिक तसेच ऐतिहासिक दृष्ट्या विशेष महत्त्वाचे ठिकाण मानले जाते. सिंहगड किल्ल्याच्या सहवासात आणि रामकड्याच्या छायेत उभारलेले हे मंदिर स्थानिक भाविकांसाठी जिव्हाळ्याचे तर आहेच; शिवाय छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कार्यकाळातील परंपरांशी जोडल्या गेलेल्या आख्यायिकेमुळे या मंदिराचे स्थान अधिकच वैभवशाली बनते.

 

हेमाडपंती वास्तुकलेचे वैशिष्ट्य

 

मंदिराची रचना प्राचीन हेमाडपंती पद्धतीने केली असून स्थानिक दगडांवर उभारलेले भक्कम बांधकाम आणि मराठेशाही शैलीचा कळस लक्ष वेधून घेतो. गर्भगृहाच्या दरवाज्यावरील चांदीचे नक्षीकाम, उपदेवळ्यांत गणेश व नागमूर्तींची स्थापना, प्रांगणातील दीपमाळ, तुळशीवृंदावन तसेच सिंहाच्या वाहनासह लटकलेली भव्य घंटा या सगळ्यांमुळे मंदिराची शोभा अधिक उठून दिसते. परिसराभोवतीची तटबंदी मंदिराला लहान किल्ल्याचा भास देते.

 

पौराणिक संदर्भ आणि आख्यायिका

 

स्थानिक श्रद्धेनुसार तुकाई देवीला तुळजापूरच्या भवानी मातेची थोरली बहीण मानले जाते. संत नामदेवांच्या गाथेत ‘कौंडण्यपुरी अंबिकाभुवन’ असा उल्लेख आढळतो. मंदिराच्या मूळ मूर्तीबाबत असे मानले जाते की ती सिंहगडाजवळील रामकड्याच्या गुहेत आहे. याच श्रद्धेमुळे कोंढणपूरचे मंदिर अधिक पूजनीय ठरते. मंदिरासमोर उभारलेला छत्रपती शिवाजी महाराजांचा अश्वारूढ पुतळा इतिहासाची आठवण करून देतो.

 

पवित्र कुंड आणि शिल्पसंपदा

 

मंदिराजवळील गायमुखातून वाहणाऱ्या पाण्याला रामकड्यावरून येत असल्याची परंपरागत धारणा आहे. या पाण्याने स्नान केल्यास व्याधी दूर होतात, असा समज आहे. मंदिराभोवती आढळणाऱ्या वीरगळ्या, पाषाणशिल्पे आणि नक्षीकाम हे त्या काळच्या कलात्मक वैभवाचे दर्शन घडवतात.

 

यात्रेचा सोहळा

 

पौष महिन्यातील महिनाभर चालणारी तुकाई देवीची यात्रा ही येथे मोठ्या प्रमाणावर साजरी केली जाते. देशभरातून येणाऱ्या भाविकांच्या गर्दीत जत्रा, अलंकारिक पूजा, भजन-कीर्तन, प्रवचने व सांस्कृतिक कार्यक्रमांचा उत्साह ओसंडून वाहतो. यावेळी प्रशासन आणि गावकरी मिळून गर्दी नियंत्रण, वाहतूक व पार्किंगची योग्य व्यवस्था करतात. नवरात्रोत्सव हा देखील मंदिरातील महत्वाचा धार्मिक सोहळा आहे.

 

सहज पोहोचण्याजोगे ठिकाण

 

पुणे शहरापासून अवघ्या ३०–३५ किलोमीटर अंतरावर असलेले हे मंदिर कोंढणपूर फाट्यावरून सहज जाता येते. पीएमपीएमएलची बससेवा तसेच खाजगी वाहनाने प्रवास सोयीचा ठरतो.

 

संवर्धनाची गरज

 

इतिहास, शिल्पकला आणि श्रद्धा यांचा संगम असलेल्या या मंदिराचे संवर्धन करणे ही स्थानिक तसेच प्रशासनाची एकत्रित जबाबदारी आहे. शिल्पसंपदेची जपणूक, मंदिराची देखभाल व भाविकांच्या सोयीसुविधांची योग्य तरतूद यावर अधिक लक्ष देणे आवश्यक आहे.

 

आजही हजारो भक्त तुकाई देवीच्या चरणी नतमस्तक होत असतात. पुणेकरांसह आसपासच्या गावांसाठी हे ठिकाण आत्मिक समाधान मिळवण्यासाठी आणि इतिहासाचा अनुभव घेण्यासाठी नक्कीच भेट देण्यासारखे आहे.